پتروژنز بازالتها و تکتونیک صفحه‌ای
بازالتها در سه منطقه اصلی شامل پشته‌های اقیانوسی، جزایر قوسی و آتشفشانهای داخل صفحه‌ای یافت می‌شوند
- بازالتهای رشته‌های اقیانوسی: همه سنگ‌شناسان معتقدند که بازالتهای رشته‌های اقیانوسی از ذوب بخشی پریدوتیت گوشته در زیر و نزدیکی قله‌ی رشته‌‌ی در حال گسترش حاصل می‌گردند، اما در اینکه عواملی از قبیل ناهمگنی سنگهای منشاء، نرخ ذوب و تغییرات ثانویه، هر کدام به طور نسبی چقدر در تعیین ترکیب این بازالتها نقش دارند هنوز اتفاق نظر وجود ندارد.
یک پوسته اقیانوسی به دو طرف خود گسترش مییابد و جایش را موادی که از اعماق گوشته بالا آمده‌اند می‌گیرند و از طریق شکافهای رشته میان اقیانوسی به سطح می‌رسند. دمای سولیدوس پریدوتیت با کاهش فشار پایین می‌آید، بنابراین پریدوتیت گوشته در حین بالا آمدن، شروع به ذوب شدن می‌کند. عمقی که در آن چنین اتفاقی می‌افتد، به شدت گرادیان زمین‌گرمایی و نرخ گسترش بستگی دارد.
- بازالتهای جزایر قوسی و حاشیه‌ی اوروژنیک: در جزایر قوسی و حاشیه‌های اوروژنیک بازالت فراوان است.در این مناطق بازالتها طوری در کنار آندزیتها دیده می‌شوند که محققین یک منشاء مشترک را برای هردوی آنها حدس زده‌اند. با این‌حال در مناطق ژئوتکتونیک دیگر، آندزیتها به مقدار کم همراه بازالتها دیده می‌شوند که می‌توان از آن چشم‌‌پوشی کرد. در بسیاری از مناطق که بر روی رشته کوههای ممتد قرار دارند مجموعه‌ای از ماگماها که از بازالت تا آندزیت تغییر می‌کنند، فوران کرده‌اند و به دلیل وجود تغییرات ترکیبی پیوسته و تدریجی بین این ماگماها نمی‌توان بین آنها مرز مشخصی قائل شد.
بین پیدایش بازالتها وآندزیتها در مناطق اوروژنیک و وجود زون فرورانش ارتباط نزدیکی برقرار است. بازالتهای تولئیتی در جایی یافت می‌شوند که زون فرورانش عمق کمتری داشته باشد و به تدریج هرچه بر عمق شیب فرورانش افزوده گردد به بازالت کالک‌آلکالن تبدیل می‌شود و در جایی که زون سایزمیک دارای بیشترین عمق است بازالتهای آلکالن ظاهر می‌گردند.
دو احتمال برای تولید ماگمای بازالتی در زونهای فرورانش، وجود دارد: یکی ذوب خود پوسته‌ی اقیانوسی فرو رو که اساسا بازالتی است و ترکیب مناسبی دارد و دیگری ذوب گوشته‌ی مجاور آن که در تمام محیط‌های تکتونیکی دیگر هم، به عنوان سنگ منشاء ماگماهای بازالتی در نظر گرفته می‌شود.
- بازالتهای درون صفحات: در حالی که تولید ماگمای بازالتی یک پدیده معمولی برای محورهای در حال گسترش اقیانوسی و مناطق در حال فرورانش است این ماگما در سایر مناطق تکتونیکی زمین نیز به فراوانی یافت می‌شود. مطالعات ایزوتوپی و عناصر کمیاب نشان می‌دهد که سنگ منشاء بازالتهای جزایر اقیانوسی با سنگ منشاء بازالتهای پشته‌های اقیانوسی تفاوت دارد. لیتوسفر اقیانوسی که در رشته‌های میان اقیانوسها ساخته می‌شود و به اطراف گسترش مییابد به تدریج در اثر سرد شدن به ضخامتش افزوده می‌گردد. به احتمال زیاد این پوسته ساختمان لایه‌ای دارد که در زیر پوسته اقیانوسی می‌توان کومولاها و تفاله‌هایی را که حاصل ماگماتیسم و تفریق ماگما در محور اقیانوسی هستند دنبال نمود.
منطقی است فرض کنیم که منشاء بازالتهای جزایر اقیانوسی، سوزنهای حرارتی هستند که ستونهای ماگمایی بالارو از قسمتهای عمیق گوشته ایجاد می‌کنند. اما برخی دیگر منشاء این بازالتها را زون کم‌سرعت که درست در زیر لیتوسفر قرار گرفته است می‌دانند. اکثر محققین زون کم‌سرعت را بخش قاعده‌ای لیتوسفر و بالاترین بخش استنوسفر می‌دانند. اگر زون کم‌سرعت یک افق شروع ذوب باشد، مذابهای مربوطه به احتمال قریب به یقین آلکالن خواهند بود زیرا نرخ ذوب بخشی کم است، این استدلال با این واقعیت حمایت می‌شود که همیشه آتشفشانهای کوچک و منفرد درون صفحات هویت آلکالن دارند.(معین‌وزیری و احمدی، 1377).
